در این پست مروری داریم بر مفاهیم کلیدی آموزش حضوری، غیرحضوری و الکترونیکی و با نگاهی تحلیلی به مزایا و محدودیت‌های هرکدام، به ضرورت استفاده از آموزش ترکیبی (Blended Learning) در نظام آموزشی امروز می‌پردازیم.
من فقط به‌صورت فهرست‌وار نکاتی را مرور می‌کنم که قطعاً شما عزیزان بهتر از من می‌دانید.
آموزش سنتی، یعنی همان آموزش حضوری یا Face to Face که سال‌هاست در مدارس ما جریان دارد، همواره با نوعی آموزش غیرحضوری نیز همراه بوده است. به‌عنوان مثال، زمانی که به دانش‌آموزان جزوه، کتاب یا تکلیف می‌دهیم و آن‌ها خارج از کلاس آن‌ها را انجام می‌دهند، عملاً بخشی از فرآیند یادگیری به‌شکل غیرحضوری صورت می‌گیرد. بنابراین، می‌توان گفت نظام آموزشی ما همواره ترکیبی از آموزش حضوری و غیرحضوری بوده است.
هر یک از این دو روش، مزایای خاص خود را دارند. در آموزش حضوری، تعامل اجتماعی میان معلم و دانش‌آموز و همچنین میان خود دانش‌آموزان شکل می‌گیرد. انگیزه، نظم، مشارکت و حتی سرعت یادگیری در محیط مدرسه به‌شکل مؤثری هدایت می‌شود. اما از سوی دیگر، آموزش غیرحضوری این امکان را فراهم می‌کند که سرعت یادگیری با توانمندی‌های فردی دانش‌آموز هماهنگ شود. در یک کلاس حضوری، ممکن است ۳۰ دانش‌آموز با سرعت‌های یادگیری متفاوت حضور داشته باشند، اما ناگزیر همه با یک ریتم واحد پیش می‌روند، که این خود می‌تواند یکی از محدودیت‌های آموزش حضوری باشد.
آموزش غیرحضوری همچنین از نظر زمان و مکان انعطاف‌پذیرتر است. هر فرد می‌تواند در هر ساعت از شبانه‌روز و در هر مکانی از محتوای آموزشی استفاده کند. ضمن اینکه از نظر صرفه‌جویی در زمان و هزینه‌ها نیز مزیت‌های قابل توجهی دارد.
حال اگر ابزارهای دیجیتال مانند کامپیوتر، تبلت، گوشی هوشمند و نرم‌افزارهای آموزشی را وارد این عرصه کنیم، وارد حوزه‌ی آموزش الکترونیکی می‌شویم. این نوع آموزش هم می‌تواند در کلاس درس و به‌عنوان پشتیبان آموزش حضوری مورد استفاده قرار گیرد و هم به‌صورت کامل جایگزین آموزش حضوری شود.
برای مثال، استفاده از ویدئو، پاورپوینت تعاملی، شبیه‌سازها و انواع سامانه‌های آموزش آنلاین، همگی از مصادیق آموزش الکترونیکی‌اند. این آموزش‌ها نیز به دو صورت قابل ارائه‌اند:
- هم‌زمان (Synchronous): مانند استفاده از سامانه‌هایی نظیر «اسکای‌روم»، که معلم و دانش‌آموز در یک زمان مشخص، به‌صورت آنلاین با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند؛ گرچه در مکان‌های متفاوتی حضور دارند.
- غیرهم‌زمان (Asynchronous): در این حالت، محتوای آموزشی قبلاً روی یک بستر (مثلاً سایت، LMS یا کانال آموزشی) قرار گرفته و دانش‌آموز در زمان دلخواه خود به آن دسترسی پیدا می‌کند.
با توجه به تنوع محتواها، سبک‌های یادگیری و شرایط آموزشی، امروز دیگر نمی‌توان به یک شیوه‌ی واحد تکیه کرد. نه آموزش کاملاً حضوری پاسخگوی نیازهای ماست، نه آموزش کاملاً غیرحضوری و نه صرفاً هم‌زمان یا غیرهم‌زمان. بلکه آنچه بیش از همه مورد توجه قرار گرفته، آموزش ترکیبی یا Blended Learning است؛ ترکیبی از آموزش رودررو با آموزش‌های آنلاین (چه هم‌زمان، چه غیرهم‌زمان).
در این الگو، معلم با توجه به ماهیت محتوا، اهداف آموزشی و فرصت‌های موجود، به‌گونه‌ای طراحی می‌کند که بهترین استفاده را از امکانات حضوری و الکترونیکی داشته باشد.
در پایان، به نکته‌ای اشاره کنم که شما بارها با آن مواجه بوده‌اید: در رویکردهای نوین آموزشی مانند آموزش‌های ساخت‌گرا (Constructivist Learning)، یادگیری با تجربه و اکتشاف حاصل می‌شود، نه صرفاً با انتقال کلامی محتوا. به همین دلیل است که در کتاب‌های درسی جدید، فضاهایی برای فعالیت، کشف و مشارکت طراحی شده است.
اگر ما بخواهیم چنین رویکردهایی را در عمل پیاده‌سازی کنیم، باید بپذیریم که فضای سنتی کلاس و شیوه‌ی سخنرانی‌محور کافی نیست. باید از آموزش ترکیبی و ابزارهای الکترونیکی بهره بگیریم تا امکان تحقق این رویکردها فراهم شود.